- डिएन घिसिङ
एथलीट अर्थात् खेलाडीहरुमा विश्वभरि नै मानसिक स्वास्थ्य बढ्दो छ । हालसालै खेलाडी जिवनसबन्धी अध्ययन गरिरहेका अमेरिकाको भर्जिनियामा अवस्थित प्लेयर पोइन्ट संस्थाले गरेको सर्वेक्षणमा सो कुरा प्रकाशमा आएको हो । सो संस्थाका संस्थापक एवं सोधकर्ता माल्कम लेमन्सका अनुसार धेरै खेलाडीहरूसँग गरेको संघर्षको बारेमा प्लेटफर्महरू प्रयोग गरेर पूर्व खेलाडीहरूको मानसिक समस्याहरूको बारेमा सहज कुराकानीबाट प्रकाशमा ल्याएको उनले आफ्नो शोधपत्रमा खुलाएका छन् ।
उल्लेखीत शोधपत्रमा धेरै एथलीटहरूसँगको संवादमा विशेष गरी खेलकुदमा क्रियाशिलतापछि जीवनमा मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरूमा केन्द्रित भएको देखाएको छ । एथलीटहरू कहिले काहिँ अलौकिक जस्तो लाग्न सक्छ तर प्रायःऔशत व्यक्तिभन्दा धेरै पीडित हुन्छन् । शीर्ष तहमा, तिनीहरू सधैं सफल हुने र जित्ने दबाबको सामना गरिरहेका हुन्छन् । प्रशंसक र कोचबाट लगातार मौखिक दुव्र्यवहार र आलोचना जस्ता भय एथलेटहरूको शरीरमा लगातार शारीरिक तनाब भएर रहेको हुन्छ । यस्तो प्रकारको जीवन सबैको लागि हुँदैन तर खेलकुदमा केही गर्छु भन्नेहरुका लागि भने पक्कै लागू हुन्छ । केही खेलाडीहरूको लागि, प्रायजसो खेलपछि जीवनमा उदासिनता निम्त्याउछ । एथलीटहरूले आफ्नो अस्तित्व र उद्देश्यको भावना हराउछन् र जब लामो समयसम्म ‘कोही’ जस्तो बन्ने भन्ने जब हुन्छ, तब वास्तबमै गाह्रो शुरुआत रहने अधिकांश मनोविद्हरुको एउटै धारण रहेको छ ।
मनोरोग चिकित्सकहरुको भनाइ अनुसार कुनै व्यक्ति जसले एक पूर्व एथलीट भएकोमा उच्च र लोभ अनुभव गरेको हुन्छ । एथलेटिक क्यारियरको समयमा कति पैसा कमाउँछ वा कति समय खेल्नुभयो, त्यसले फरक पार्दैन, केवल खेलबाट सन्यास लिनासाथ ठीक दिनभरि निदाइरहनुका साथै शीतल हुने आशा गरिएमा तनावको शिकार बन्नेमा विज्ञहरुको धारण रहेको छ ।
एथलीटहरूले वर्षौंसम्म व्यापक तालिम लिन्छन् । धेरैजसो अवस्थामा उनीहरूले अधिकांश युवावस्थाको समय व्यथित गर्छन, सपनाहरू पछ्याउनको लागी प्रायः व्यापक व्यक्तिगत त्याग गर्दछन् । यसमा विशाल आर्थिक त्यागहरू गर्नु, परिवारबाट टाढा र प्रशिक्षणको लागि पूर्ण समय दिनु, आफ्नो शैक्षिक अध्ययनमा समय अलबा व्यक्तिगत वा रोमान्टिक सम्बन्धहरूको समेत बलिदान समावेश गरिएको हुन्छ । धेरै एथलीटहरूको लागि, खेल सन्यास पनि केही सोच्न चाहँदैनन् । चाहे उनीहरूले ओलम्पिकको स्वर्ण प्राप्त गरेमा वा उनीहरूले खेलेको खेलमा शिखरमा पुग्न असफल भएमा, क्यारियर अन्ततःनजिक पुगेर पनि रित्तो हात हुँदा दुखद सम्झना योग्य रहन्छ ।
ओलम्पिक स्वमिंग च्याम्पियन इयान थोरपे, सेल्टिक एफसी प्रबन्धक नील लेनन र डबल ओलम्पिक च्याम्पियन डेम केली होम्स जस्ता उच्च प्रोफाइलका एथलीटहरू हुन् जसले खेलमा सफलताको शिखरमा हुँदाहँुदै अवकाश पाएपछि डिप्रेसन बने । बक्सिंगका लिजेन्ड शुगर रे लियोनार्डले प्रख्यात उद्धरण गरे, “मलाई रिंग बाहिर कुनै कुराले सन्तुष्ट पार्न सकेन, जीवनमा त्यस्तो केहि छैन जुन विश्व च्याम्पियन बन्न तुलना गर्न सक्दछ, म यहि क्षणमा तपाईको हात उठाइरहेको देख्छु र हजारौं हातहरु उत्साहित देख्छु ।’’ खेल जिबनको सन्यासपछि लियोनार्डको संघर्ष राम्ररी रेकर्ड गरिएको थियो जसले उनलाई चरम उदासिनताबाट ग्रस्त तुल्यायो र अन्ततःपुन बक्सिङ रिङ्गमा कमब्याक गर्यो । पहिचान गुमाउने डरले एथलेट व्यक्तिको पहिचानमा धेरै आयामहरू समावेश हुन सक्छ, यद्यपि, यो सम्भव छ । विशेष रूपमा प्रभावशाली वा रुचाइएको बिषयमा गतिशिल हुन एथलीट जिबनको भूमिकाको साथ पहिचान गर्दछ । दोहोरो ओलम्पिक च्याम्पियन जेम्स क्राक्नेलले भने, “मलाई लाग्छ कि खेलकुदबाट अवकाश पाएपछि मानिसहरू डिप्रेसनको सिकार भएका छन् किन कि उनीहरूले त्यो फोकसलाई कहाँ लागू गर्ने भनेर निश्चित छैनन्, त्यहाँ धेरै फोकस हुन्छ र धेरै स्वार्थी हुन्छन् ।’’
सम्भावित जैविक कारकहरूको बारेमा शोधकर्ता बिल कोलले जैविक कारक खेलाडीमा खेल्न सक्ने महत्वको पनि उल्लेख गरेका छन् । जो आफ्नो अवकाशमा संघर्ष गरिरहेका छन् । एथलीटहरूले धेरै वर्षदेखि दैनिक सेरोटोनिनको नियमित खुराक लिएका हुन्छन्,जब यो अचानक घट्छ वा पूर्ण रूपमा रोकिन्छ, हामी शरीरको रसायनलाई एक ठूलो असन्तुलन देख्छौं । सेरोटोनिन लेभल र डिप्रेशनमा असन्तुलन बीचको सम्बन्धको कारणले निराशमा बद्ल्ने अनुसन्धानकर्ताहरूले पत्ता लगाएका छन् ।
खेलबाट रिटायरमेन्टपछि डिप्रेसनको सम्भावना कम गर्न एथलीटहरूले मद्दत पुर्याउन सक्ने निम्न तरिकाहरू छनः
क) स्पोर्टिंग भूमिकाको साथ विशेष पहिचानलाई कम गर्नुहोस् र आत्म–पहिचानलाई अन्य व्यवसायहरूमा विस्तार गर्नुहोस् ।
ख) खेलभन्दा बाहिरका अन्य गतिविधिहरूको लागि रुचीहरू र प्रतिस्पर्धाहरू पत्ता लगाउनुहोस् ।
ग) तनाब व्यवस्थापन र समय प्रबन्धन कौशल प्राप्त मद्दत गर्ने कार्यमा ब्यस्तता हुनुहोस् ।
घ) कोच, परिवार, साथीहरू र ब्यवस्थापकहरूसँग कडा सम्बन्धहरू प्रोत्साहित गर्नुहोस् जसले अन्य कार्यमा समेत अनुकूलता सृजना गर्ने छ ।
ङ) थप अवसरहरू र अनुकूलन प्रविधिहरू अन्वेषण गर्न मद्दतको लागि खेल मनोवैज्ञानिकसँग परामर्श लिनु पर्दछ ।
प्राकृतिक सिद्धान्त अनुसार एथलीटहरू मानसिक रूपमा कठोर व्यक्तिहरू हुन् । प्रायः सार्वजनिक रूपमा उनीहरूलाई फिटर, स्वस्थ र अरूहरू भन्दा खुशीको रूपमा लिइन्छ । त्यसकारण निकट परिवार, साथीहरू, टीमका साथीहरू र प्रशिक्षकहरूका लागि यो बुझ्नको लागि अत्यन्त महत्वपूण छ कि डिप्रेसन जहिले पनि देख्न सकिदैन र एथलीटहरूले लाज र अप्ठ्यारोको डरले महसुस गरेको देखाउन खोज्दैनन् । सबैभन्दा महत्वपूर्ण भनेको सक्रिय खेल जिबनको अबकासपछि सकारात्मक कार्यहरुको थालनी गर्न जरुरी छ ।
